Konsekwencje nieterminowego opłacania składek

Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym, ustalania składek oraz ich opłacania określa ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa o s.u.s.). W art. 6 ustawy wskazany został krąg osób objętych obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i ubezpieczeń rentowych, natomiast art. 7 zawiera katalog podmiotów, które do wskazanych ubezpieczeń przystępują na zasadzie dobrowolności.

Okres podlegania obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu na gruncie ustawy o s.u.s. podlega zaliczeniu do okresu składkowego, nawet jeśli składki na ubezpieczenie za ten okres nie zostały opłacone. Zgodnie bowiem z art. 6 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, okres ubezpieczenia zaliczany jest do okresów składkowych. W przypadku nieopłacenia składek z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia społecznego ZUS przysługuje roszczenie o wymagalną należność z tytułu zaległych składek ubezpieczeniowych.

Podleganie ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowym wiąże się z koniecznością terminowego uiszczania składek. Nieterminowe opłacanie składek pociąga za sobą określone konsekwencje - ustawodawca wyposażył ZUS w szereg instrumentów prawnych pozwalających na egzekwowanie zaległych należności oraz dyscyplinowanie płatników.

Zgodnie z art. 23 ustawy o s.u.s., od nieopłaconych w terminie składek należne są od płatnika składek odsetki za zwłokę, na zasadach i w wysokości określonej w Ordynacji podatkowej. Obowiązek zapłaty odsetek od nieuiszczonych w terminie składek nie jest uzależniony od winy płatnika (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 9.05.2007 r., I UK 362/2006, OSNP 2008/11-12/175). Odsetek nie nalicza się, jeżeli ich wysokość nie przekraczałaby kwoty 6,60 zł.

Dodatkowo art. 24 ustawy o s.u.s. przewiduje możliwość wymierzenia płatnikowi składek dodatkowej opłaty w wysokości 100 proc. nieopłaconych składek, jeżeli uchyla się on od płacenia składek lub dokonuje wpłat, ale w zaniżonej wysokości. Od decyzji w sprawie wymierzenia dodatkowej opłaty przysługuje odwołanie do sądu na zasadach określonych w art. 83 ustawy o s.u.s. Nieopłacone w terminie składki, odsetki za zwłokę, koszty egzekucyjne, koszty upomnienia, a także dodatkowa opłata (należności z tytułu składek) podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej.

Należności z tytułu składek przedawniają się z upływem 10 lat, licząc od dnia, w którym stały się wymagalne, z poniższymi zastrzeżeniami:

• nie ulegają przedawnieniu należności z tytułu składek zabezpieczone hipoteką lub zastawem, jednakże po upływie terminu przedawnienia należności te mogą być egzekwowane tylko z przedmiotu hipoteki lub zastawu do wysokości zaległych składek i odsetek za zwłokę liczonych do dnia przedawnienia;
• bieg terminu przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu od dnia zawarcia umowy o odroczenie terminu płatności należności z tytułu składek oraz rozłożenia należności na raty do dnia terminu płatności odroczonej należności z tytułu składek lub ostatniej raty;
• bieg terminu przedawnienia zostaje zawieszony od dnia podjęcia pierwszej czynności zmierzającej do wyegzekwowania należności z tytułu składek, o której dłużnik został zawiadomiony, do dnia zakończenia postępowania egzekucyjnego;
• bieg terminu przedawnienia przerywa ogłoszenie upadłości. Po przerwaniu bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się na nowo od dnia następującego po dniu uprawomocnienia się postanowienia o ukończeniu postępowania upadłościowego lub jego umorzeniu;
• przedawnienie należności z tytułu składek wynikających z decyzji o odpowiedzialności osoby trzeciej lub następcy prawnego następuje po upływie 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym decyzja została wydana;
• bieg terminu przedawnienia zawiesza się, jeżeli wydanie decyzji jest uzależnione od rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego przez inny organ lub sąd. Zawieszenie biegu terminu przedawnienia trwa do dnia, w którym decyzja innego organu stała się ostateczna lub orzeczenie sądu uprawomocniło się, nie dłużej jednak niż przez 2 lata;
• ponadto bieg przedawnienia terminu ulega zawieszeniu od dnia śmierci spadkodawcy do dnia uprawomocnienia się postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku, nie dłużej jednak niż do dnia, w którym upłynęły 2 lata od śmierci spadkodawcy.

ZUS ma dodatkowo prawo do występowania z wnioskiem o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości dłużnika zalegającego z opłatą należności z tytułu składek także wtedy, gdy dłużnikiem jest państwowa jednostka organizacyjna niebędąca jednostką budżetową (art. 26 ustawy o s.u.s). Wystawione przez Zakład dokumenty stwierdzające istnienie należności z tytułu składek oraz jej wysokość są podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości stanowiącej własność zobowiązanego. Jeżeli nieruchomość nie posiada księgi wieczystej, zabezpieczenie jest dokonywane przez złożenie tych dokumentów do zbioru dokumentów.

Dla zabezpieczenia należności z tytułu składek Zakładowi przysługuje hipoteka przymusowa na wszystkich nieruchomościach dłużnika. Mając na uwadze, że uzyskanie informacji o nieruchomościach będących aktualnie w posiadaniu zobowiązanego niejednokrotne jest utrudnione, na żądanie Zakładu lub kierownika terenowej jednostki organizacyjnej ZUS będącego jednocześnie organem egzekucyjnym dłużnik obowiązany jest do wyjawienia nieruchomości oraz przysługujących mu praw majątkowych, które mogą być przedmiotem hipoteki przymusowej lub zastawu, jeżeli z dowodów zgromadzonych w postępowaniu wynika, że należności z tytułu składek mogą zostać nieopłacone. Wyjawienia dokonuje się w formie oświadczenia składanego pod rygorem odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania. Przed odebraniem oświadczenia należy uprzedzić dłużnika o konsekwencjach składania fałszywych zeznań.

Dopuszczalne jest również zabezpieczenie należności z tytułu składek ustawowym prawem zastawu na wszystkich będących własnością dłużnika oraz stanowiących współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka rzeczach ruchomych oraz zbywalnych prawach majątkowych (art. 27 ustawy o s.u.s.). Zastaw wpisuje się do rejestru zastawów skarbowych prowadzonego przez naczelnika urzędu skarbowego.

W wyjątkowych wypadkach ZUS może umorzyć w całości lub w części należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne (art. 28 ustawy o s.u.s.). Co do zasady, Zakład decyduje się na taki krok tylko w przypadku całkowitej nieściągalności długu. Chodzi tu o sytuację, w której:

• dłużnik zmarł, nie pozostawiając żadnego majątku lub pozostawiając ruchomości niepodlegające egzekucji na podstawie odrębnych przepisów, albo pozostawił przedmioty codziennego użytku domowego, których łączna wartość nie przekracza kwoty stanowiącej trzykrotność przeciętnego wynagrodzenia i jednocześnie brak jest następców prawnych oraz nie ma możliwości przeniesienia odpowiedzialności na osoby trzecie;
• sąd oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości dłużnika lub umorzył postępowanie upadłościowe z przyczyn, o których mowa w art. 13 i art. 361 pkt 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze;
• dłużnik zaprzestał prowadzenia działalności i jednocześnie nie posiada majątku, z którego można egzekwować należności, nie ma małżonka, następców prawnych oraz brak jest możliwości przeniesienia odpowiedzialności na osoby trzecie w rozumieniu przepisów Ordynacji podatkowej;
• nie nastąpiło zaspokojenie należności w zakończonym postępowaniu likwidacyjnym;
• wysokość nieopłaconej składki nie przekracza kwoty kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym;
• naczelnik urzędu skarbowego lub komornik sądowy stwierdził brak majątku, z którego można prowadzić egzekucję;
• jest oczywiste, że w postępowaniu egzekucyjnym nie uzyska się kwot przekraczających wydatki egzekucyjne.

Należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne ubezpieczonych będących równocześnie płatnikami składek na te ubezpieczenia mogą być w uzasadnionych przypadkach umarzane pomimo braku ich całkowitej nieściągalności (art. 28 ust. 3a ustawy o s.u.s.). Oznacza to, że osoba zatrudniająca pracowników i nie odprowadzająca składek na ubezpieczenie społeczne zarówno od siebie, jak i od pracowników, może zwrócić się do Zakładu jedynie o umorzenie składek na własne ubezpieczenie (składki za pracowników nie podlegają umorzeniu). Umorzenie składek powoduje także umorzenie odsetek za zwłokę, kosztów upomnienia i dodatkowej opłaty.

Od decyzji ZUS w sprawach o umorzenie należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne nie przysługuje odwołanie. Można natomiast wnieść do Prezesa Zakładu wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy (art. 83 ust. 4 ustawy o s.u.s.). Ponadto decyzja ZUS odmawiająca umorzenia w całości lub w części należnych składek podlega merytorycznej kontroli Sądu (por. uchwała Sądu Najwyższego z dn. 30.06.2000 r., III ZP 15/2000, OSNAPiUS 2000/23/864).

Ze względów gospodarczych lub innych przyczyn zasługujących na uwzględnienie Zakład może na wniosek dłużnika odroczyć termin płatności należności z tytułu składek oraz rozłożyć należność na raty, uwzględniając możliwości płatnicze dłużnika oraz stan finansów ubezpieczeń społecznych. Odroczenie terminu płatności może dotyczyć jedynie należności finansowanej przez płatnika składek (art. 29 ustawy o s.u.s.). Od składek, które rozłożono na raty, nie nalicza się odsetek za zwłokę począwszy od dnia następującego po dniu wpływu wniosku o udzielenie tych ulg. Jeżeli dłużnik nie spłaci w terminie ustalonych przez Zakład rat, pozostała kwota staje się natychmiast wymagalna wraz z odsetkami za zwłokę naliczonymi na zasadach określonych w Ordynacji podatkowej.

Przepisy o całkowitym lub częściowym umorzeniu należności w przypadku całkowitej nieściągalności oraz przepisy o odroczeniu terminu płatności nie mają zastosowania do składek finansowanych przez ubezpieczonych niebędących płatnikami składek.

W przypadku ubezpieczeń dobrowolnych opłacenie składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe lub chorobowe po terminie lub opłacenie jej w niepełnej wysokości za dany miesiąc powoduje z mocy ustawy ich ustanie. W uzasadnionych przypadkach na wniosek ubezpieczonego ZUS może wyrazić zgodę na opłacenie składki po terminie. Stosowny wniosek należy kierować do dyrektora właściwej jednostki organizacyjnej ZUS.

Tomasz Fortuna, Kancelaria Prawna PATRIMONIUM, Warszawa

Podstawa prawna:

1. Ustawa z dn. 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych - tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz.1585.
2. Ustawa z dn. 29.08.1997 r. Ordynacja podatkowa - tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.
3. Ustawa z dn. 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227.
4. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dn. 31.07.2003 r. w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne - Dz.U. Nr 141, poz. 1365.